Op verschillende plaatsen in Afrika en Azië is de dynamiek tussen menselijke bevolkingsgroepen en olifanten complexer geworden door de uitbreiding van landbouwgebieden en de vermindering van de leefgebieden voor deze dieren. Deze context heeft aanleiding gegeven tot onderzoek om dit soort incidenten te verminderen. Binnen deze onderzoekslijnen hebben de bijeneen bijzondere rol gekregen.
Hun aanwezigheid, georganiseerd door middel van specifieke structuren, is een functioneel instrument gebleken in verschillende plattelandsgemeenschappen. Hoewel de doeltreffendheid van deze methode afhankelijk is van talrijke milieu- en sociale factoren, geven de verzamelde studies een breed beeld van hoe deze strategie tot stand is gekomen en welke resultaten ze heeft opgeleverd.
Waarom zijn bijen een van de meest doeltreffende hulpmiddelen om olifanten te beschermen?
Het gebruik van bijen om olifanten af te schrikken kwam voort uit lokale observaties die wezen op de neiging van deze dieren om bomen of gebieden met bijenkasten te vermijden.
In het begin van de jaren 2000 begonnen onderzoeken van Save the Elephants en aangesloten universiteiten systematisch te analyseren of deze reactie constant was en of deze kon worden toegepast in agrarische contexten.
De eerste studies identificeerden een patroon: het zoemen van bijen veroorzaakte bij olifanten een onmiddellijke reactie om weg te lopen.
De verklaring hiervoor houdt verband met de kwetsbaarheid van de slurf, de ogen en andere gevoelige delen voor mogelijke steken. Hoewel de huid van olifanten dik is, kunnen deze delen toch worden geraakt, waardoor de dieren een natuurlijke afkeer van bijenkasten hebben ontwikkeld.
Op basis van deze kennis werden zogenaamde “bijenkorfhekken” geïmplementeerd, een systeem dat bestaat uit het plaatsen van echte bijenkorven en andere visuele imitaties tussen palen die op regelmatige afstanden van elkaar staan. Met deze aanpak neemt de olifant geuren, geluiden en vormen waar die verband houden met bijen, zonder te kunnen onderscheiden welke bijenkorven actief zijn en welke niet.
Dit mechanisme werd getest met boeren uit verschillende dorpen in de buurt van het Tsavo East National Park, waar gedurende meer dan zes jaar de toenaderingen werden gemonitord, met een registratie van bijna 4.000 interacties.
De resultaten toonden aan dat tijdens het oogstseizoen, wanneer olifanten vaker in de buurt van gewassen komen, het afschrikkingspercentage rond de 86% lag. Dit cijfer droeg bij aan de consolidatie van bijenkorfhekken als een van de meest bestudeerde instrumenten binnen op de natuur gebaseerde oplossingen.
Bijen, hoofdrolspelers in een groeiend conflict tussen landbouw en fauna
Het samenleven van mensen en olifanten is een steeds grotere uitdaging geworden in landen waar de landbouw zich uitbreidt naar gebieden waar deze dieren vroeger leefden. In Kenia is de bevolking sinds 2020 gestaag gegroeid, waardoor de druk op het platteland is toegenomen. Als gevolg daarvan zijn het aantal incidenten tussen gemeenschappen en olifanten toegenomen.
Tussen 2010 en 2017 zijn meer dan 200 mensen omgekomen bij incidenten in verband met deze confrontaties, terwijl tussen de 50 en 120 olifanten per jaar worden gedood vanwege aanvallen op mensen, volgens gegevens van natuurbeschermingsorganisaties.
Gezien deze situatie is de plaatsing van bijenkasten een haalbare optie gebleken voor boeren met beperkte middelen. De bijenkasten kunnen worden onderhouden met materialen die in de regio beschikbaar zijn, en voor de installatie ervan is geen complexe infrastructuur nodig.
Daar komt nog een bijkomend voordeel bij: de productie van honing. In sommige programma’s leverde het verzamelen van honing extra inkomsten op, die de economie van de betrokken gemeenschappen versterkten en zorgden voor meer belangstelling voor het onderhoud van het systeem.
Bovendien bevordert het gebruik van bijen de bestuiving van de lokale vegetatie, wat van invloed kan zijn op het herstel van de inheemse flora en de verbetering van nabijgelegen gewassen. Dit punt wordt in rapporten van Save the Elephants genoemd als een belangrijk neveneffect, aangezien het de positieve effecten van de strategie verder uitbreidt dan alleen de bescherming van gewassen.
Wat zegt de wetenschap over het gedrag van olifanten ten opzichte van bijen?
Gedragsstudies gepubliceerd door teams van Save the Elephants en universiteiten zoals Oxford toonden aan dat olifanten niet alleen gebieden met bijenkasten vermijden, maar ook akoestische signalen afgeven om elkaar te waarschuwen. Deze bevinding wijst erop dat de afkeer van bijen geïntegreerd is in de sociale communicatie van olifanten.
Aanvullend onderzoek in landen als Thailand en Mozambique bevestigde de conclusies uit Kenia. Hoewel de percentages van afschrikking variëren naargelang de omgeving, de bloeicyclus of de beschikbaarheid van water, wijst de algemene trend op een stabiele reactie van olifanten op het gezoem van bijenkasten.
De studies wijzen echter ook op beperkingen. Bijenpopulaties kunnen worden getroffen door langdurige droogte, pesticiden of verlies van vegetatie, waardoor de activiteit van de bijenkasten afneemt en het effect ervan vermindert.
Sommige projecten meldden een aanzienlijke daling van de aanwezigheid van bijen tijdens kritieke jaren, wat op zijn beurt leidde tot een toename van het aantal olifanten. Daarom stellen sommige teams voor om deze techniek te combineren met andere maatregelen, zoals natuurlijke afweermiddelen of wachttorens.
De doeltreffendheid van hekken in het licht van klimaat- en sociale veranderingen
De klimaatverandering vormt een extra uitdaging. Frequentere droogteperiodes kunnen het vermogen van bijen om actieve populaties in stand te houden aantasten, waardoor de stabiliteit van het systeem afneemt.
Bovendien kan overmatige regenval de bloei beïnvloeden die nodig is voor de productie van honing. Deze factoren maken het noodzakelijk om gecombineerde strategieën en noodplannen te overwegen om de continuïteit van de methode te waarborgen.
